Un revista-laboratorio dedicá na poesía, proza, ciencia, arte, música, historia, política na papiamentu
El amor, madre, a la patria
No es el amor ridículo a la tierra
Ni a la hierba que pisan nuestras plantas.
Es el odio invencible a quien la oprime.
Es el rencor eterno a quien la ataca.

Jose Martí

9/30/2007

Bintiseis poema inédito – 20

¿Lo tin un ritmo den morto,
por lo menos un ritmo?

Lo tin algu sin ritmo?

Tal bes enter e enigma
ta consistí den hañé.

Nós por cuminsá cu silencio.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Bintiseis poema inédito – 19

Entre e caminda di sí
y e caminda di nò
colocá un spil
qu n’ ta reflehá ningún banda.

E spil lo bira caminda,
llenando di otro imágenan
o armando otro refléhonan
pa crea su imágenan.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

O Mundu Felís

Awe nós ta presentá un artículo di e escritora guadelupeño Maryse Condé qu a sali publicá den e revista Research in African Literatures Volume 29, Number 3, Indiana University Press. E texto mes tábata e discurso principal na un encuentro conhunto di Comparative Literature Association y African Literature Association, na Austin, Texas, Mart 1998.

¿Paquico e texto aquí? Pasobra e ta mishi cu algún tópico, na 1998, qu awendía tá mas actual qu nunca. Tambe, refiriendo na diferente fuente y persona, e ta incitá na sigui busca, sigui averiguá. ¿P.e. quen tábata Senghor? ¿O quen tá Maryse Condé mes? ¿Quico el a scirbi? Y asina tin mas. Un di e púntonan principal qu Condé ta mishi cun’é, tá rasa. ¿Realmente ta existí rasa? E ta haña qu nò. Pues, nós ta pensa igual. E coló ey qu tantu hende ta enfatisá, tá nada mas qu un capa. Di padén nos tur tá igual. ¿Paquico tantu énfasis antó? Pasobra lamentablemente aínda na mundu e concepto “rasa” tá predominante y tábata, tá aínda y lo tá, inconsciente y conscientemente, probablemente pa sémper, punto di referencia pa cu otro hende, a no ser qu den trancurso di e próximo síglonan (¿o milénionan?) nos a mescla di tal manera cu otro, ainda mas, qu lo no por papia mas di rasa.

Y ora hulandés ta 'atendé' cu nós, fácilmente por tende e palabra cultura cai, ma su subcoriente tá rasa, racial y racista. Sémper tábata asina, y probablemente sémper lo tá asina.

Nota: Nós a bolbe revisá e texto después di su publicashón ayera y coregí algún eror. Además nos a dicidí ‘guía’ e texto cu anotashón. Pues, e nótanan tá di nós.



O Mundu Felís

Tin be tá considerá e palabra “globalisashón” equivalente na americanismo o americanisashón, manera James Ceasar ta formul’é den Reconstructing America, y ta trece na memoria imágenan negativo.

Ta suponé qu e tin e efecto di suprimí cultura auténtico y incorporá tur cos den un solo masa enorme y sin frontera. E tá, manera Heidegger ta postul’é den referencia na americanismo, «e emergente monstruosidad di tempu moderno». Ta consider’é como homogenisashón, un bida monodimensional, eliminashón di diferencia. Pa algún extremista, manera Alexandre Kojéve, lo tá fin di historia. Paisnan di tercer mundu, specialmente paisnan caribe, tá esunan mas preocupá cu e futuro aquí pasobra nán ta carecé di poder político y económico.

Nán, paisnan caribe, solamente tá noticia di promé plano ora ta trata di orcán, un teremoto o calque otro catástrofe. Montserat, un isla chiquitu den Caribe y desconocí pa mayoría di occidental, a surgi for di scuridad ora e tábata menasá pa erupshón volcánico di Soufrière. Mescós qu Ruanda, ora tábatin genocidio y contra-genocidio. Tambe esaqui ta conta pa Congo ora tábatin guera civil y ora a destituí un dictador.

Realmente mi n’ ta compartí e opinionan negativo aquí. Globalisashón no ta spantami. Pa mi e ta nificá qu mi por drenta den contacto mas aleu di frontéranan nashonal y lingüístico tantu pa loque ta trata intercambio actual como tambe influencia transatlántico y den imaginashon expresivo di comunidadnan pretu den diáspora[1]. Un cierto cantidad di globalisashón a queda iniciá después di segundo guera mundial ora America pretu, Africa y Caribe a topa cu otro na París. París a conbirti’é den e lugá ideal pa intercambio y comunicashón. E papel cu París a hunga como lugá di redescubrimentu di Africa no tábata un paradoha sin importancia. París tábata é capital di un gran imperio colonial. Tábata un lugá caminda oficialnan francés tábata supervisá subyugashón di millones di africano pretu. Sin embargo, esaqui no tábata quita e dahomeneano Kojo Touvalou describí París como tera prometí di e “rasa di Ham”. Den un discurso titulá París, curasón di rasa pretu, posteriormente publicá como un artículo den Les continents, 1924, el a pidi pa París bira Bábel di mundu pretu. Colonialismo francés y primitivismo pardohicamente a combiná pa fomentá un vishón di unidad panafricano. Na París, manera nós tur sa, personalidadnan literario diverso manera Langston Hughes, Contee Cullen, Jean Toomer, Claude mcKay, dr. Jean Price-Mars, e hoben Cesaire y Senghor, e activista africano Tovalou-Houenou, y René Maran, e administrador colonial na Afrika Central, tábata topa. Nós sa qu e trinitario George Padmore, tata di panafricanismo, a pasa mashá ora na París y a frega scouru cu e sudanés Garan Kouyate, e editor di la Race Négre. René Maran e topa cu e generashón mas hoben di studiántenan francoparlante[2] na París. Na decèmber 1927 Jane Nardal, un studiante di Martinica na universidad Sorbonne, a scirbi un carta na Alan Locke na Universidad di Howard, solicitando su pèrmit pa traducí su colecshón di ensayo di 1925, The New Negro, na francés como Le Nouveau Noir. El a proponé e proyecto na e conocido editor parisino Payot y a indicá qu su rumán muhé Paulette, quende a gradua den inglés na e mesún Sorbonne, lo tá e traductor. Locke su reacshón tábata faborábel, y asta a ofrecé scirbi un introducshón pa e vershón francés. Desafortunadamente nunca a logra ehecutá e proyecto. A pesar di e fracaso aquí, Paulette Nardal a bira e mas importante intermediario cultural entre escritornan di Harlem Renaissance y studiántenan di e universidad francoparlante qu posteriormente lo a bai forma curasón di movementu negritud. Huntu cu su amigu haitiano Leo Sajou el a funda La Revue du Monde Noir (1932-33), un revista literario bilingüe francés/inglés qu a bira un punto di enfoque pa arte africano di diáspora y e movementu creciente di intelectualman africano y caribe na París. Tá mashá lamentábel qu e gran papel di Jane y Paulette Nardal pa loque ta trata globalisashón di cultura pretu tá indebidamente lubidá den historia literario. Brent Edwards den Black Globality ta corda nós: Den un carta na Jacques Hymans, Paulette cu amargura ta queha tocante e Forma Intelectual di Cultura Intelectual Pretu: «Cesaire y Senghor a tuma e idéanan qu nós a exponé y a expresá nán cu mas resplandor y brío. Nós tábata jis hende muhé. Nós a abri caminda pa hende hòmber».

Mi ta considerá tur e elemento divérsonan aquí, René Maran y Alan Locke su amistad, George Padmore y Garan Kouyate su relashón, Jane su carta na Alan Locke y su numeroso artículonan den La Dépéche Africaine (1928-32), como e promé áctonan di un cierto globalisashón positivo. Den e tempu ey, hende pretu no tábatin ningún intenshón di solushoná individualmente e problémanan di nan país di origen, sino qu nán tábata considerá transnashonalisashón di cultura pretu como un solushón. O manera Jane Nardal a formul’é den La Dépéche Africaine (1928): «Den e periodo posguerra, e baréranan qu tábata existí entre paisnan tá bahando o ta queda eliminá. ¿E diversidad di frontera, tarifa, prehuicio, custúmber, religión y lenga algún día lo por permití realisashón di e proyecto aquí? Nós ta spera qu sí… Hende pretu di tur clase di origen y nacionalidad cu custúmbernan y religionan diferente vagamente ta percibí, a pesar di tur cos, qu nán ta pertenecé na e mesún rasa.

¿M’a no tábata negritud y panafricanismo realmente nada otro qu fórmanan di globalisashón, e proyecto implícito di un indentidad completo y un solidaridad activo entre hende pretu? E tempu ey tur bos tábata unánime. E único bos discordante tábata esún di Frantz Fanon qu a declará den E Miserábelnan di Tera: «Dos cultura estrictamente idéntico no ta existí… Hende pretu di Chicago y nigeriano ta parce otro solamente te caminda tá definí nán den relashón cu hende blancu.» Ma ningún hende a pone atenshón riba su advertencia y a declará rasa sagrado. De echo, Fanon tábatin razón. E noshón di rasa tá, de echo, un herencia di teoríanan pseudo-científico di síglonan 18 y 19. Héndenan manera Boffon, de Raynal , y después e ilustre conde Gobineau a dividí rasa humano den diferente subgrupo, usando coló y rasa como criterio inicial pa clasificashón. Pa rasonan colonial, e mericano nativo, hende pretu, y africano a queda posishoná na fondo di famía humano. Asta tábatin algún discushón si acaso no mester a categorisá hende pretu como un sorto qu ta pertenecé na espécienan di macacu o rasa humano.

Tal envolvementu cu rasa no tábata nificá qu intelectualnan pretu tábata indiferente na influéncianan di nan país anfitrión. Al contrario. ¿Quico Claude McKay su Banjo (1929) tábata sin referencia na Marsella? ¿Quico Nella Larsen su Quicksand lo tábata sin referéncianan na Copenhagen?

Di e mesún manera, marxismo, aceptá cu entusiasmo pa mayoría di intelectual pretu, tábata nada otro qu e soño di un mundu sin frontera qu tábatin como base clase en bes di rasa. Clase abou, e oprimídonan, mester a uni. Pues, e promé trimèster di siglo binti, e méntenan di intelectualnan pretu, caribe, africano y tambe mericano, tábata persiguí pa sóñonan di internashonalisashón y globalisashón basá na promé lugá riba coló, y después riba explotashón di nan héndenan. Tá e evolushón político africano di colónianan africano a quibra na filingrana e esfuérsonan ey. Alrededor di 1960, mayoría di paisnan africano a obtené independencia. Un gran cantidad di intelectual qu tábata motor den bida cultural di París, manera Léopold Sédar Senghor, a regresá cas pa ocupá puéstonan político prominente. Cada país a retirá tras di su frontéranan. Cada un a enfocá ribá su desarrollo individual y preservashón di su cultura. E único excepshón notábel tábata Kwame N’Krumah, e promé presidente di Ghana, qu a còrda riba Marcus Garvey su panafricanismo y a duna su país un bandera di tres coló: hel, pretu, y bèrdè. Asta el a invitá W. du Bois pa biba na Accra como su di dos país. Den Caribe, e situashón tábata mas compleho. Cuba tábata parce di logra un victoria riba imperialismo. Islanan di abla inglés a bira independiente, un tras di otro. Nán a trata di realisá e soño di unidad, pero nan federashón di West Indies a bin abou na 1962. Pa loque ta trata e íslanan francoparlante, na 1946 a llama nán Departamento Ultramar Francés, loque realmente a nificá qu nan status colonial no a cambia. Departamentalisashón, manera tábata llam’é, a profundisá Francia su gara cultural, económico y político riba e íslanan. Pa tur e motíbunan aquí, panafricanísmonan ya no por tábata na orden di día.[3],[4]

Tantu nashonan africano como íslanan caribe tábata bringa pa rehabilitashón di nan cultúranan tradishonal, nan lénganan tradishonal, y nan religionan tradishonal. Tur e empéñonan aquí qu tábata parce necesario, sin embargo, nós por considerá como algún di e tantu baréranan pa cu unidad transnashonal. Como consecuencia, a través di áñanan por a percibí un disminushón di e tan poderoso noshón di rasa y su reemplaso pa noshón di cultura. Awendía, e movementu literario martiniqueño Créolité tá ilustrashón di marginalisashón di e imagen di Africa den cultura caribe y enfoque riba plantashi como lugá di nacementu di sociedad caribe.

¿Tá posíbel qu globalisashón tá un manera pa bolbe na un soño di unidad na filingrana? Demógrafonan ta informá nós qu a través di mundu migrashón lo tá e factor dominante na final di milenio. Motíbunan di e fenómeno masal aquí tá múltiple. Algún tá hui pa dictadura y genocidio na cas. Otronan, pobresa y hámber. Ma ótronan, pa fanatismo religioso. Tantu caríbenan como africánonan ya no ta migra bai nan metrópolis tradishonal. Nán ta stablecé na calque país caminda nan sobrevivencia tá garantisá. Aqui nós lo no entablá un discushón semántico en cuanto e término diáspora pa denominá e comunidadnan migratoria aquí. Nós tá di acuerdo cu Stuart Hall ora e ta bisa qu e noshón di diáspora ta implicá luganan caminda tantu indentidadnan sincrético[5] o híbrido[6] como tambe luganan multicultural ta existí. «Diáspora», Stuart Hall ta scirbi den Culture, Globalization and the World System, no ta referí na e tríbunan disperso ey di cua nan indentidad por tá garantisá solamente den relashón cu algún tera natal caminda nán tin qu bolbe con qu bai-bin. Indentidadnan diaspórico tá esunan qu constantemente tá produciendo y reproduciendo nán mes di nobo a través di transformashón y diferencia.»

Migrashón ta causa di un aumento grandi di famíanan formá na téranan straño. Esaqui na su turno a resultá den loque usualmente awendía llama segundo generashón, es decir, hende qu a nace pafó di lugá di origen di nan mayornan y qu lo no por indentificá completamente cu nán. No tá hustu, manera generalmente sa tá e caso, mira comunidadnan migratorio como comunidadnan disfunshonal, bibando den un bashí, no teniendo raís y sin posibilidad di expresá un indentidad confuso. Manera Marie-Céline Lafontaine, un crítico guadelupeño, ta ponele den Les Temps Modernes, e comunidadnan ey tá brevemente presu den un oposishón binario[7]: «Nán ta surgi sea como imitadonan servil o meramente como guardianan di patrimonio.»

Ami, al contrario, ta mantené qu migrashón lo por ta causa di enriquesimentu. Mi ta quere qu comunidadnan migratorio por tá base di creatividad extraordinario. Tur hende lo tá di acuerdo, por ehemplo, qu muzic caribe a queda revitalisá pa migrashón caribe na Nueva York, París y Londres cu surgimentu di salsa, zouc y reggaetón. Den e último áñanan The Fugees a laga nan marca atrás. Esaqui no solamente ta conta pa muzic. Gloria Anzaldúa a scirbi den un ensayo titulá Borderlands: «Aztecas del Norte ta componé e tribu o nashón di mas grandi di injanan Anishinabeg qu awendía por haña na Merca … Algún ta llama nán mes chicano y tá considerá nán como hende qu tin Aztlan como nan real tera natal, sur-occidente mericano.» E frontera entre Méhico y Merca, e ta continuá, tá caminda Tercer Mundu tá raspa contra Promé Mundu y ta sangra: «Y apenas e ta cura e ta sangra atrobe, e sánguer di bida di dos mundu emergiendo pa forma un tercer país. Un encuesta reciente di The New York Times a revelá un minoría quetu bai creciente di hòmber y muhé qu no ta aceptá e clasificashón mericano estricto di blancu contra pretu y ta mira nán mes perteneciente na rásanan mixto. Mestisahe, qu den díanan di sclabitud, den díanan di còntròl colonial, tábata considerá como maldishón extremo, awor tá balorá. E filósofo mehicano José Vasconcelos ta scirbi den La Raza Cósmica: Mishón di raza ibero-americano tá opuesto na e política di puresa racial qu Merca blancu ta practicá y tá visualisá “un rasa mestizo”, e rasa cósmico, un di cincu rasa, manera e ta formul’é, brasando e cuater mayor rásanan di mundu. Awor, nós méster còrda Léopold Sédar Senghor. El a advertí nós qu mestizahe no tá solamente asuntu di sánguer o etnicidad y a crea e expreshón “Metissage culturel” den Liberté 1. E tempu ey su mensahe no a queda bon ricibí. Sin embargo, awor nós ta realisá nós qu e tábatin razón y qu culturalmente nós tur tá mestizo. Na otro banda, un scol nobo di científico ta queda ripití qu nán no tin e mas mínimo idea quico rasa tá. Na 1950, un grupo di mundu su principal científiconan a llega na e conclushón: «Estúdionan biológico tá dunando sostén na e ética di hermandad universal.» Por lo tanto, tal bes tá tempu qu nós ta bandoná un vocabulario obsoleto y trata di haña definishonan nobo pa colectividadnan humano.

Hende llamá di dos y di tres generashón, es decir, mestízonan cultural, tá dunando acto di presencia riba escenario literario. Na Francia, Inglatera, Canada y Merca, escritornan, qu a cria pafó di pais di procedencia di nan mayornan, manera Caryl Phillips di St. Kitts, Neil Bissoondath di Trinidad, Edwige Danticat di Haiti, Cristina García di Cuba, pa nombra algún, tá expresando nán a través di ficshón. Otro escritornan manera Edouard Glissant, Olive Senior, Emile Ollivier, Antonio Benítez Rojo y ami mes a scohe deliberadamente pa biba leu for di cas. Loque nós ta nota a través di nan escrítonan tá primeramente un ampliashón di horizonte mientras nán novélanan ta bai-bin entre diferente localidad na mundu. Na segundo lugá e personáhenan qu nán ta describí tá mes diverso qu e escenárionan di nan novélanan. Tin be nán tá ni pretu. Den The Nature of Blood (1996) Caryl Phillips su personahe principal tá hudiu. Di e manera aquí, bou di e pèn di un escritor caribe, tá considerá Shoah equivalente[8] na deportashón di hende pretu[9]. Tout-Monde, manera Edouard Glissant su último buqui tá titulá, tá un tratado riba loque e ta llama criollisashón di mundu. Den mi último novela, titulá Desirada (1997), mi a portretá tres generashón di muhé caribe. E wela nunca ta sali for di cas. El a nace riba e isla chiquitu Desirada cerca di costa di Guadeloupe y tá destiná na muri ey. E mama ta migra bai París den áñanan setenta na apogeo di migrashonan caribe-francés pa Francia. E yu muhé, criá den e pésimo subúrbionan parisino, na su turno ta migra bai Merca y ta stablecé na Boston. E tres muhenan ey ta ilustrá evolushón di hende caribe; di un comunidad aislá y fácilmente clasificábel pa hende nómada, creando un mundu propio unda qu tá. Tal bes ser caribe o africano ya no tá asuntu di lugá di nacementu, coló di cueru, y e idioma qu ta papia. E mayor contribushón di e generashón nobo aquí di escritornan bibando den exilio tá eliminashón di oposishón entre “lenguahe colonial” y “idioma mama”. Te cu e último áñanan, esencialismo di rasa tábata un creencia generalisá. Tur hende tábatin na mente e conseho célebre duná pa obispu Avila na reina Isabela di Castilla na 1942: «Lenguahe tá e perfecto instrumento di imperio.»

Tábata mashá común pa pensamentu romántico qu “cada lenga ta contené un panorama di mundu, particularmente esún propio”. P’esey, hende tábata pensa qu imponé un idioma riba hende tábatin como resultado producí un trauma indelébel a través di agreshón íntimo. Investigadornan manera Mikhail Bakhtin den Imaginashón di Diálogo, al contrario, a desarollá e teoría di lenguahe híbrido. «¿Quico tá hibridashón?» e ta scirbi. «Tá un mescla di dos idioma social dénter di e límitenan di un solo articulashón, un encuentro, dénter di e arena di un articulashón, entre dos diferente consenshi lingüístico, separá pa un generashón, pa diferenciashón social y pa calque otro factor.» Na otro palabra, Bakhtin ta describí con un idioma tá doblemente expresá. Edwige Danticat, Cristina García, haciendo un elecshón deliberá di scirbi na inglés en bes di francés, creole o spañó, tá ilustrá e carácter híbrido aquí di lenga, e poder aquí di calque idioma di model’é di acuerdo cu sexo, etnicidad y historia personal. Na mes momento, e escritornan aquí lo por pone fin na e debate interminábel qu tá hibá cu furia na paisnan di tercer mundu pa asina tantu aña. ¿Na Caribe francés, cua tá e lenga di un novela “auténtico”: creole, francés o francés criollisá? Nós sa qu pa algún escritor e contesta tá creole. Un di e principal críticanan contra Aimé Césaire tá e echo qu nunca el e scirbi na creole y asta tábata parce qu e tábata despreciá e idioma aquí. ¿Na Africa, cua tá e idioma di un novela “auténtico”? ¿E anterior lenga colonial o un di e lénganan africano? ¿Tá realmente di importancia? Tur e escritornan bibando pafó di nan paisnan ora libremente nán a scohe nan forma di expreshón ta lanta otro importante pregunta. ¿Quico tá nificashón di e palabra auténtico? Tal bes, no tin ficshón auténtico, Tal bes, tur ficshón tá auténtico pasobra nán tá refleho di e autor su propio ser.

Nán ta fòrsa nós cuestioná e naturalesa di indentidad mes. ¿Quico tá identidad, si e no tá definí manera nós a bisa, pa lugá di nacementu, pa coló di cueru y idioma? Nós tá puntrando nós si identidad no tá simplemente un asuntu di elecshón, un decishón personal basá riba poseshón di cierto balor íntimo: un cierto imagen di muhé, un convicshón den famía, un cierto relashón cu bo mes, cu ótronan y cu e mundu visíbel rondó di nós como tambe un actitud pa cu morto.

Mi por tende boso obheshonan. Di mi tá un punto di bista idealístico. Globalisashón awendía tá mashá diferente for di loque mi tá soñando. No tá exactamente loque intelectualnan na comienso di siglo tábata intenshoná. No tá abandono di cierto prehuico y concepto limitá. Al contrario, e tá fòrsa haci contacto entre paisnan y comunidadnan tecnológicamente avansá cu nashonan menos desarollá. Pa tuma Merca como ehemplo, e relashón entre comunidadnan migratorio y populashón mericano tá desigual. Cu demasiado frecuencia comunidadnan migratorio tá economicamente deprivá. Nan calidad di bibienda sa tá den mal estado, sobrebibiendo cu dificultad den en distrítonan mas póber di ciudadnan grandi. Nán ta sufri di racismo, soledad y marginalisashón. Fácilmente nán tá víctima di desesperashón. ¿Bou circumstáncianan asina, pa cuantu tempu nán lo por conservá calque especificidad cultural o crea fórmanan cultural nobo ya qu lo por considerá cultura un luho pa esnán qu lo material no ta haci falta? ¿Pa cuantu tempu nán lo por resistí asimilashón completo o aniquilashón? Mi no tá tratando di convencé ningún hende. Mi contesta tá basá riba fe personal. E cara di Africa tá cambiando. Podernan mas poderoso tá surgiendo, especialmente na Africa Central, y e bishita di presidente Clinton tá un señal sigur di e bientu di cambio aquí. «Si Africa ta cambia», Malcolm X a bisa, «destino di hende pretu a través di mundu lo cambia. E tá cambiando bou di nos propio wówonan. Globalisashón no solamente mester queda controlá sino tambe usá pa nos mes beneficio. L’e por bira e creashón di un universo caminda noshonan di rasa, nahonalidad, y idioma, qu pa asina tantu tempu a tene nós dividi, lo queda re-examiná y haña expreshonan nobo; caminda noshonan di hibridés, mestizahe, multiculturalismo tá completamente redefiní. Mi ta mira nán tá trazando mapa di un mundu nobo, un mundu felís, pa cita Miranda den Shakespeare su The Tempest. Mi no tin previsto fin di tur conflicto y tenshón. Mi no ta pensa asina ingenuo qu mundu lo tá unu so. Sin embargo, mi tá convencí qu cu yudansa di creadornan, escritornan, músiconan, y bailarinan, respaldá pa un generashón nobo di político, lo tá posíbel vence e desafío di futuro.

Maryse Condé

© 2007 Papiamentu Bibu



[1] exilio hudiú, dispershón di hudiu na paisnan pafó di Israel (después di cautiverio babilónico); término actualmente usá pa comunidadnan hudiú qu ta biba pafó di Israel. Dispershón de cualque pueblo for di su tera ancestral.

[2] Francophone. Di abla francés.

[3] Tá ehemplar, típico y notábel qu e parti hulandés, atrobe, a queda afó. Esaqui tá nos desbentaha, pa no bisa desgracia: mundu no conocé nós pasobra idioma hulandés tá un barera pa ótronan conocé nos historia. Tá p’esey qu nós a bisa den e artículo Mi Rasa qu nos tin qu sali for di e quesera hulandés.

[4] Considerando Francia su política pa cu su colónianan, ¿no tá esaqui loque Hulanda tin na mente? ¿Desarollá un sistema qu ta aumentá preshón político y especialmente cultural, incluyendo idioma? Den un artículo anterior ya nós a haci referencia na e asuntu aquí.

[5] Perteneciente na sincretismo. 1 FILOSOFÍA Sistema filosófico qu trata di conciliá doctrínanan diferente. 2 Mescla o unión di eleméntonan o cosnan diferente. SINÓNIMO fushón. 3 GRAMÁTICA Concentrashón di dos o mas funshón gramatical den un solo forma. 4 RELIGIÓN Tendencia na fundi diverso creencia o elemento religioso. 5 SICOLOGÍA Aprehenshón global y indiferenciá propio di e forma di pensa di mucha chiquitu.

[6] Hibridá. (verbo) BIOLOGÍA Realisá crusamentu di dos variedad o di dos especie diferente. híbrido (Di fr. hybride < lat. hybrida, producto di crusamentu di dos animal diferente.) adjetivo/ sustantivo 1 BIOLOGÍA Tá aplica riba vegetal o animal que tá producto di cruzamentu di dos individuo di distinto rasa, especie o género. SINÓNIMO bastardo cruzado mestizo adjetivo 2 Qu tin eleméntonan de distinto procedencia o naturalesa. SINÓNIMO [adulterá] mesclá mixto ANTÓNIMO puru 3 LINGÜÍSTICA Qu tá componé cu eleméntonan de lénganan diverso: palabra híbrido. 4 INFORMÁTICA Ta aplica riba computer componé pa circuítonan analógico y numérico.

[7] Binario (Di lat. binarius < bini,) adjetivo 1 Que tá componé di dos elemento o unidad. 2 MATEMÁTICA Di sistema de numerashón de base dos.

[8] Consideré equivalente tá nada mas qu un comienso. Shoah pretu (africano y inján) tá un múltiple di factor mas grave y cu consecuéncianan muchu mas grave, te ainda.

[9] Den e texto original Condé ta uza e palabra Middle Passage. Riba esaqui Wikipedia ta bisa: The Middle Passage refers to the forced transportation of African people from Africa to the New World as part of the Atlantic slave trade. It was the middle portion of the triangular trade. Ships left Europe for African markets, where their goods were sold or traded for prisoners and kidnapped victims on the African coast. Then they sailed to the Americas and Caribbean, where the Africans were sold or traded for goods for European markets, which were then returned to Europe. The European powers Spain, Portugal, France, England, the Netherlands, Denmark, Sweden and Brandenburg, as well as traders from Brazil and North America, all took part in this trade. Nos a dicidí duné su nòmber bèrdadero: deportashón. Den historia ora ta trata di Shoah (holocausto) no ta papia di transporte di hudiu y tampoco di transporte fòrsá di hudiú, sino di deportashón. Y esey tá loque ta tuma lugá durante e supuesto Middle Passage: deportashón.

9/29/2007

Poesía Vertical VI - 69

Drumi por tá e producto di un distracshón,
manera tambe morto por tá.
E profundo atenshón na bida
tá e spantapara di soño y di morto.

Quehacer di hende
tá un ehercicio di concentrashón programá
pa evitá qu energía visíbel
ta dispers’é qu den un gesto amoroso
ta bisti’é di nobo di lus na flor y na wowo
di calque criatura.

Tá p’esey qu drumi y morto
no mester sigui tá
consecuencia di nos abandono,
sino e perfume mas puru di e flor mas spiertu
y e mirada mas lúcido di e wowo mas abrí.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

9/27/2007

Poesía Vertical X - 13

Muzic so
por ocupá e lugá di pensamentu.
O su nolugá;
su autoespacio bashí,
su bashí llen.

Pensamentu tá otro muzic.

Y pensamentu so
por ocupá na su turno e lugá di muzic
y infiltrá manera e
n’e extremo mas distante di loque ta existí,
manera un casi animal asina consecuentemente fini
qu e or’ey por llega te e punto ey
caminda tá ta laga di tá tá
pa tá algu mas qu tá.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

9/25/2007

Poesía Vertical XIII - 21

Un poema ta salba un día.

¿Varios poema lo por
salba enter un bida?
¿O un so tá suficiente?

Tur loque ta salba
ta plantea e dilema ey.
Resolbele tá llabi
je suèrtè di salba.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Poesía Vertical XII - 77

Misterio no tin dos extremo:
e tin unu.
E único extremo di misterio tá den centro
di nos mes curasón.

Sin embargo,
nunca nós n’ ta laga di busca e otro extremo,
e extremo qu n’ ta existí.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Mi Rasa

Papiamentu Bibu ta bai cuminsá introducí téxtonan di y tocante pensadonan y luchadonan latino-americano, caribe y ótronan qu tal bes nós a lubidá o no sa qu ta existí. Nós ta pensando riba prócernan manera José Martí, Simón Bolívar, Aimé Césaire, Léopold Sédar Sengor, Léon Damas, Frantz Fanon, Anton de Kom, Albert Helman, Toussaint l’Overture, Boni, Baron, Joli Coeur, Tula, Carpata, Luis Mercier, Luther King, Yeshua ben-Yozef, Mandela, Ghandi, Ernesto Guevara, Fidel Castro Ruz, doctor da Costa Gómez y mas, mas, mas y mas. Jis algún nòmber for di un lista largu qu, sigur-sigur, nós lo no alcansá publicá completamente. Ma mester haci un comienso. Nós mester sali for bou di e quesera hulandés y realisá nós qu tin mas qu Paisnan Abou qu, finalmente, ta un pipita di arós den universo.

¿Quico tur e persónanan qu nós a menshoná tábatin o tin en común? Libertad. Nán tur a lucha pa libertad pacíficamente o armá o tur dos huntu. Nán tur tábata contra opreshón.

Pues laga nós cuminsá cu esún qu pa Cuba tá tata di su independencia, José Martí y Pérez. José Martí, e poeta y revolucionario qu a bringa pa libertad y soberanía di patria cubano, ma na mes momentu a scirbi na fabor di pas y hermandad. Martí, ya mas qu shen aña pasá, a bisa di Merca: «M’a biba den e mònster y mí conocé su mondongo.» Sin embargo e no a queda cu rencor pa cu yánquinan.

Martí tá tambe poeta di poémanan sensíbel manera:

Cultivo una rosa blanca
en junio como enero
para el amigo sincero
que me da su mano franca.

Y para el cruel que me arranca
el corazón con que vivo,
cardo ni ortiga cultivo;
cultivo la rosa blanca.

Martí tá tambe e poeta di Versos Sencillos qu tábata fuente pa e canción Guantanamera:

Yo soy un hombre sincero
De donde crece la palma.
Y antes de morirme quiero
Echar mis versos del alma.

Aqui nós ta presentá un tratado di Martí, tal bes un de esunan menos conocí:


Mi rasa

E asuntu ey di racista tá birando un palabra confuso y mester pone claridad. Hende no tin ningún derecho special pasobra e ta pertenecé na un que otro rasa: ora bisa hende, cu esey nós ta bisa tur derecho. Hende pretu, pa tá pretu, no ta inferior ni superior na ningún otro hende; Ta peca pa redundante hende blancu qu ta bisa: «mi rasa»; Ta peca pa redundante hende pretu qu ta bisa: «mi rasa». Tur loque ta dividí hende, tur loque e ta specificá, apartá o acoralá[1] tá un picá contra humanidad. ¿Cua hende blancu sensato ta hinca den su cabes broma di tá blancu, y quico hende pretu ta pensa di hende blancu qu ta broma di tá blancu y qu e tin deréchonan special pa tá blancu? ¿Quico hende blancu lo pensa di hende pretu qu ta broma di su coló? Insistí riba divishonan di rasa, riba diferéncianan di rasa, di un pueblo naturalmente dividí, ta dificultá fortuna público y individual. Nán tin qu haña otro den un mayor acercamentu di factornan qu mester biba huntu. Si ta bisa qu den hende pretu no tin culpa aborigen[2] ni virus qu ta impidi’é desarollá enter su alma di hende, anto nós ta papia bèrdad, y mester bis’é y demostr’é, pasobra inhusticia di e mundu aquí tá mashá, y mashá tá e ignorancia qu ta pasa pa sabiduría. Y asina mes tin hende qu di buena fe ta quere qu hende pretu t áincapás di tin inteligencia y curasón di hende blancu. Pues si ta llama e defensa ey di naturalesa racismo, no ta importá qu ta llam’é asina, pasobra e n’ tá nada mas qu decoro natural y bos qu ta clama fo’i pechu di hende pa pas y bida den país. Si ta tuma distancia di e condishón di sclabitud, e rasa catibu no ta sufri inferioridad, ya qu gálonan[3] blancu, cu wowo blou y cabey di oro, a bende curpa como catibu, cu renchi na garganta, na márshenan di Roma; esey tá racismo bon, pasobra tá puru husticia y ta yuda quita prehuicio di e blancu ignorante. Pero tur racismo hustu ta caba ey, qu tá e derecho di hende pretu pa mantené y proba qu su coló no ta priv’é di ningún capacidad y derecho di especie humano.

E racista blancu, qu ta duna su rasa deréchonan superior, ¿qui derecho e tin pa queha riba e racista pretu qu tambe ta mira singularidad den su rasa? E racista pretu, qu ta mira den rasa un carácter special, ¿qui derecho e tin pa queha riba e racista blancu? Hende blancu qu, pa motibu di rasa, ta quere qu e tá superior na hende pretu, ta admití e idea di rasa y ta autorisá y provocá e racista pretu. Hende pretu qu ta proclamá su rasa, ora loque tal bes e ta proclamá únicamente den e forma eroneo ey e identidad spiritual di tur rasa, ta abri caminda pa y provocá e racista blancu. Pas ta pidi deréchonan común di naturalesa; deréchonan diferencial, contrali na naturalesa, tá enemígunan di pas. Hende blancu qu ta aisl’é, ta aislá hende pretu. Hende pretu qu ta aisl’é, ta provocá y aislá hende blancu.

Na Cuba no tin temor pa guera di rasa. Hende tá mas qu blancu, mas qu mulato, mas qu pretu. Den cámponan di batalla nán a muri pa Cuba, huntu nán a subi bai shelu, e álmanan di blancu y pretu. Den bida diario di defensa, di lealtad, di hermandad, di astucia, na banda di cada blancu tábatin un pretu. Pretu, mescos qu blancu, tá dividí pa carácter, tímido o baliente, abnegá o egoísta, den e diverso partídonan den cua hende ta forma grupo. Partídonan político tá agregado di preocupashonan, aspirashonan, di interesnan y caracternan. Ta busca y haña e semehante esencial ariba di e diferéncianan di detalle; y lo fundamental di caracternan análogo ta haña fundamento den partídonan, aunque nán ta diferí den lo incidental o den lo postergábel relashon↑ cu e propósito común . Pero resumiendo, semehanza di caracter, superior como factor di unión di relashonan interno di un coló di hende graduá y den nan grado tin be contrali, ta dicidí y imperá den formashón di e partídonan. Afinidad di caracter tá mas poderoso entre hende qu afinidad di coló. Hende pretu, distribuí den specialidadnan diverso o contrario di espíritu humano, hamás lo mescla, o lo deseá mescla, contra hende blancu, distribuí den e mesún specialidadnan. Hende pretu tá demasiado cansá di sclabitud pa hinca curpa bolutariamente den sclabitud di coló. Hende di luho y interés lo hala p’aqui banda; blancu y pretu; y hende generoso y desinteresá lo hala p’alla banda. Hende bèrdadero, blancu cu pretu, ta trata otro cu lealtad y ternura, pa placer di mérito y orgullo di tur loque tera caminda nós a nace ta honra, pretu cu blancu. Hende pretu qu awendía ta uza e palabra racista di buena fe lo no uz’é mas, ora nán comprondé qu e tá e único argumento bálido di apariencia y di balidés den hende sincero y nervioso, pa ninga hende pretu plenitud di su deréchonan di hende. Dos racista lo tá igualmente culpábel: e racista blancu y e racista pretu. Mashá hende blancu ya a lubidá riba nan coló, y mashá hende pretu tambe. Huntu nán ta traha, blancu cu pretu, pa desarollo di mente, pa propagashón di virtud, pa triunfo di trabou creadó y caridad sublime.

Na Cuba nunca no tin guerra di rasa. República no por bai patrás; República, fo’i e día único di redenshón di hende pretu, fo’i e promé constitushón di independencia riba 10 di aprel na Guáimaro, no a papia nunca di blancu ni di pretu. Deréchonan público, concedí ya di puru astucia pa Gobièrnu spañó y qu a haña nan origen den custumbernan for di e tempu promé qu independencia di nos isla, lo no por queda ningá mas, ni pa e spañó qu lo mantené nán mientras e ta animá Cuba pa sigui dividí cubano pretu for di cubano blancu, ni pa independencia, qu den libertad lo no por ninga e deréchonan qu e spañó a reconocé den servidumbre.

Y pa loque ta trata sobrá cada quen lo tá liber den lo sagrado di su cas. Mérito, e prueba patente y continuo di cultura y comercio inevitábel lo caba di uni hende. Na Cuba tin mashá grandesa den pretu cu blancu.

José Martí y Pérez


© 2007 Papiamentu Bibu




[1] Hinca den un squina.

[2] Indígeno. Autóctono. Congenital. Es decir, nacé qu e condishón en cuestión.

[3] Descendiente galo o sea francés.

9/23/2007

Poesía Vertical II - 48

E murállanan di soño
ta sosegá tin be contra pechu
y di ripiente bó ta comprondé
qu soño tá un amor extraviá,
un forma di amor qu a queda lòs.
Y no tin sintí purba recohele,
ni anque stimando drumí,
pues amor, ora e ta pasa,
ta independis’é di nós,
manera e bientu di palu
o e anochi je gesto casi ensimismá di su óranan.
E ta independis’é y rondon’é di muralla.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Poesía Vertical II - 47

No tá lus e único suma di coló.
Tin cierto dimenshón lòs
caminda lus ta reuni’é mas estrechamente qu den lus,
mané piscanan mas recién den un lamán ainda mas hoben qu nán.
A partir j’ey
ta parce posíbel reconstruí algu
qu nunca a salta e signo di comienso,
otro especie di tangencia[1].
Suma di colonan mester incluí un filamento
caminda nán ta troce den e mesún ilu
e mirada qu ta mira
y e mirada qu n’ ta mira.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu



[1] GEOMETRÍA Calidad di tangente. sustantivo: palpashón: tacto. cercanía: proximidad, contigüidad.

9/22/2007

Rasonan pa Muri

Awe nós a publicá pa promé be un poema di Octavio Paz, e gran poeta mehicano qu a publicá un obra extenso. Un poeta, escritor den bon tradishón latino-americano qu tambe a ocup’é cu política, arte, pintura, crítica literario, tambe ensayista y traductor. Pues, un Uomo Universale. Papiamentu Bibu tin un relashón special cu e obra di Octavio Paz. Nós a cumpra un 17 aña pasá su obra completo den un edishón luhoso di Seix Barral. Na dado momento e buqui a ‘disparcé’. Tá algún tempu pasá, haciendo uzo di internet qu nós a bolbe cumpré na Paradigma Libros. Di tur e poémanan y otro scritúranan qu Paz a publicá, tin un poema qu sémper bai tá den nos sintí. E poema aquí sémper a mantené nos deseo di tin patría y di tá soberano den balansa cu realidad. Es decir, patria y soberanía sémper tá meta máximo, absoluto y posíbel, ma solamente ta haña dimenshón real y palpábel fo’i di un punto di bista humano.





For di Conscriptos USA:

Rasonan pa muri

Algún ta papiami di patria.
Ma mí tábata pensa riba un tera póber,
pueblo di stòf y lus,
un calla y un muralla
y un hòmber silencioso banda di muralla.
Y e piédranan allá bou di e sólo di sabana
y e lus qu den riu ta quita sunú…
Olvídonan qu ta alimentá memoria,
qu n’ ta ni pertenecé nós ni nós tá llama,
sóñonan di soño, preséncianan di ripiente
cu cua tempu ta bisa qu nós n’ tá,
qu’e tá esún qu ta còrda y esún qu ta soña.
No tin patria, tin tera, imáhenan di tera,
stòf y lus den tempu.

Octavio Paz


© 2007 Papiamentu Bibu


Palabra

Palabra, bos exacto
y sin embargo ambiguo;
scur y luminoso;
herida y fuente: spil;
spil y resplandor;
resplandor y puñá,
bibu puñá stimá,
ya no puñá, sí man suave: fruta.

Candela qu ta provacami;
cruel pupila quetu
na cabés je vértigo;
invisíbel lus friu
cobando den mi abísmonan,
llenando mí di nada, di palabra,
cristalnan fugitivo
qu den nan purá ta someté mi destino.

Palabra ya sin mí,
ma di mí,
manera e huesu patrás,
anónimo y esbelto, di mi curpa;
sabroso salu, diamante conhelá
di mi lágrima scur.

Palabra, un palabra, bandoná,
qu ta hari y puru, líber,
manera nubia, awa,
manera aire y lus,
manera wowo qu ta bagando a través di tera,
manera ami, si mí lubidá mí mes.

Palabra, un palabra,
último y promé,
qu nós ta ocultá sémper,
qu nós ta bisa semper,
sacramento y shinishi.

Octavio Paz


© 2007 Papiamentu Bibu

Poema Final

«Nós ta scirbi pa salba nós di loque n’ tá cabá
paso nós n’ ta quere mas den definishonan

nós ta scirbi pa quibra e límitenan di gritu
pasó ta changa nós soledad
ta rondia nós tristesa
y tin be ta alcansá nós legría

nós ta scirbi pasó nós n’ ta comprondé
o pasó nós ta comprondé demasiado

nós ta scirbi pasó tardi o temprán
nós lo mester reconocé nós mes mas allá di spilnan

y pasó nós ta sigui recoré nos díanan
cu un colecshón di silencio
pa siña e nòmbernan di ausencia».

Teresa Martín Taffarel


© 2007 Papiamentu Bibu

9/21/2007

Un Momentu di Reflecshón

Awe e bitácora Papiamentu Bibu a conocé su di 1000 acierto. Esaqui ta nificá qu poco-poco e ta hañando entrada.

Nós tá contentu cu e logro aquí pasobra nós tá consciente qu nós tá bibando den un sociedad cu contradicshonan compleho. Nós tur ta papia papiamentu, ma no tur hende ta pará tras di papiamentu manera mester tá.

Den transcurso di tempu Papiamentu Bibu a conocé diferente cambio. Nós a cambia e diseño originalmente mas clásico y tradishonal pa unu cu un cara mas ‘frescu’. Asina tambe cu tempu nós a adishoná diferente tópico nobo, enlace nobo, y nós, mientras nós tábata scirbiendo y traduciendo — un proceso di madurashón lento y aínda canando — asta a adaptá nos ortografía adaptá, qu nós a llama otrografía.

Pa loque ta trata otrografía, nós a cuminsá, poco-poco, saca tur ‘k’ germano (aunque ya álfabèt griego tábata conocele den forma di κ) y reemplasé pa e ‘c’ latino. Tambe pa palabra qu etimológicamente tin o lo por tin un origen germano. Asina tambe nós a desviá for di e anotashón actual di scirbi dos n pa e forma plural di palábranan qu ta caba cu un n, manera por ehemplo anotashón. Pa nós e ta bira antó anotashonan y no anotashonnan, aunque na comienso di Papiamentu Bibu tin algún ehemplo di un dòbel n. Y asina tin mas ehemplo qu na e momentu aquí no ta asina importante. Den un tratado tocante otrografía, nós lo profundisá algu mas riba nos sistema di scirbi papiamentu. Finalmente, sin quièr consideré como finalisá, nós lo quièr bisa esaqui tocante otrografía: Papiamentu Bibu su otrografía tin como punto di salida e regla di penúltima. Pues, si esey no ta e caso, manera cu e palabra cómico, anto ta scirbi un acento. Den caso di palábranan qu tin un acento na final manera solushón, su plural solushonan automáticamente ta recobrá su penúltima natural (e acento ta disparcé) E regla aquí conocé un solo ‘violashón’. Caminda e palabra conocé un acento qu ta determinante pa su pronunciashón, su plural no ta eliminá e acento. Un ehemplo tá mamondènguè y mamondènguènan (y no mamondénguènan).

Como nós a llama e bitácora aquí un revista-laboratorio, nos lo no aplicá e cámbionan aquí riba téxtonan anterior y lo laga nan queda registrá pa historia determiná con Papiamentu Bibu a desarollá como proyecto humano.

Ma Papiamentu Bibu tá mas qu lenga so, traducshón so, aunque esún último ta curasón di Papiamentu Bibu. Papiamentu Bibu tá tambe historia, cultura, arte, muzic, ciencia, proza y, tambe, política (aunque oblicuamente).

Papiamentu Bibu, humildemente, quièr tá un portal di conocementu, un lugá qu tá punto di partida pa mas conocementu. P’esey nós a construí, y ta construyendo, den un desarrollo contínuo, na banda drechi di e bitácora, un lista largu qu ta ofrecé e punto di partida aquí.

¿Cua tá naturalesa di e punto di partida aquí? Tá un punto di partida diferente y alternativo. Un punto di partida qu bó n’ ta haña riba bo tayó presentá pa proveedornan manera CNN, ABC, NBC, Fox, AVRO, VPRO, Volkskrant, NRC, Wallstreet Journal, Washinton Post, NY Times, El País etc. etc. etc.

Por lo tanto, ta trata di un punto di bista for di otro banda, o si bó que, e otro banda di medalla qu tá, finalmente y realmente, nos banda di medalla, nos mundu.

Papiamentu Bibu ta para pa independencia den tur sentido di palabra. Ma na promé lugá nós mester conocé independencia spiritual. Ora e surnameño Anton de Kom — quende burdúgunan colonial hulandés a manda bai muri den un cámpo di concentrashón nazi, ora nan a deporté fo’i su país mandé Hulanda — a scirbi su buqui Wij Slaven van Suriname, e no tábata quièr men catibu na cadena (solamente), sino catibu den espíritu, hende qu no por laga su burdugu bai, pasobra den e situashón infrahumano ey den tempu di sclabitud, a nace un (inter)dependencia patólogico; tambe di e burdugu pa cu su víctima: e mester di je pa por nutri su sentido di superioridad, te aínda te e día di awe. Finalmente tambe e burdugu no ta líber.

Papiamentu Bibu tá para pa independencia den inter-dependencia, pero soberano, líber. Es decir, soberanía den cooperashón cu nos ambiente inmediato: mundu latino-caribe na promé lugá y después cu resto di mundu.

Tur esaqui tá tera bèrdè y fértil pa mas artículo, mas investigashón.

Simán ariba un amigu a bisa nós: «cu Papiamentu Bibu bó ta queda registrá pa eternidad». E palábranan aquí e perturbá nós. Te cu e momentu ey, no a pasa pa nós sintí qu nós ta eternizando nós mes, te cu nós ta buscando esey. Pa no papia mes di fama.

Esey nós lo laga pa otro hende y historia dicidí. Nos único meta tá sirbi patria. Nada mas.

Nós quièr caba e reflecshón aquí expresando nos gratitud di curasón y ilimitá pasobra sin bó, lector, tur loque nós a haci y tin pensá di haci, tá sin sentido.

Danqui.

Papiamentu Bibu

9/20/2007

Scirbi e Instante














Scirbi e instante
qu n’ ta poco.
Inventé, intenté
cu palábranan shimarón.
Acomodá sígnonan
den desacuerdo cu día.
Sa un poco mas
o un poco menos.
Y rei qu mañán
lo tin otro borador indecifrábel.

Teresa Martín Taffarel



© 2007 Papiamentu Bibu

Poesía Vertical II - 12

Un sonido nobo
ta reda mi lenga.
E n’ ta parce palabra.
Tá mané si palu
ta haci cargo je canto di para
o piedra je murmullo di awa.

Tá e sonido qu soledad ta zona den soledad.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Poesía Vertical I - 27

¿Con traducí esaqui? Hmmm ...

Pasobra aínda nos n' logra traducié, nos ta present'é na spañó pa por apreciá su bellesa. E poema aquí tin nos obseshoná.

Nò, no tá completamente bèrdad. Tin un vershón, ma tin algún obstáculo qu aínda nos no a dicidí quico haci cu nan.


Poesía Vertical I - 27

Entre pedazos de palabras
y caricias en ruinas,
encontré algunas formas que volvían de la muerte.

Venían de desmorir.
Pero no les bastaba con eso.
Tenían que seguir retrocediendo,
tenían que devivirlo todo
y después desnacer.

No pude hacerles ninguna pregunta,
ni mirarlas dos veces.
Pero ellas me indicaron el único camino
que tal vez tenga salida,
el que vuelve desde toda la muerte
hacia atrás del nacer,
a encontrarse con la nada del comienzo
para retroceder y desnadarse.

Roberto Juarroz

Poesía Vertical I - 14

M’a topa e lugá exacto caminda ta pone man,
na mes momento mayor y menor qu nan mes.

M’a topa e lugá
caminda manan tá tur loque nan tá
y tambe algu mas.

Pero ey mi n’ topa
algu qu mi tábatin sigur qu lo m’a topa:
otro manan sperando esunan di mi.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu


9/19/2007

Poesía Vertical I -8

Mi n’ sa si tur cos tá dios.
Mi n’ sa si algu tá dios.
Pero tur palabra ta nombra dios:
sapatu, huelga, curasón, colectivo.

Y mas
colectivo cendé,
sapatu bieu,
huelga general,
curasón banda di ruínanan.
Y mas aínda
colectivo sin nòmber,
sapatu sin suela,
huelga general di mórtonan,
curasón den ruínanan di aire.
Y mas aínda
inmóvil colectivo pa diosnan,
sapatu pa cana a través di palabra,
huelga di mórtonan cu paña gastá,
curasón cu sánguer di ruínanan.

Y mas.
Ma n’ ta importá.
Mi n' sa resa mas.
Awor mi ta bai busca lomba di dios.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Poesía Vertical I - 2

Morto tin be ta rosa nos cabey,
despeñá nos, y e n’ ta drenta.

¿Lo detenele tal bes algún gran pensamentu?
¿O quisás nos ta pensa
algu mayor qu e pensamentu mes?

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

Poesía Vertical I - 5

Mi n' quièr confundí Dios cu Dios.

P’esey mi n’ ta uza sombré mas,
mi ta busca wowo den wowo di hende
y mi ta puntra mi mes qui t’e cos qu n’ ta laga nos lanta fo’i soño,
mientras mi t’aqui, entre paréntesis,
y mi ta sospechá qu tur cos tá un paréntesis.

Mientras mi ta mishi e morto aquí cu orario di trein
y mi ta copia mi manan.

Pasó tal bes esey tá tur e wega:
copia bo mes manan.

Copia entre paréntesis,
no pafó.

Mi n’ quièr confundí dios cu dios.

Roberto Juarroz


© 2007 Papiamentu Bibu

9/18/2007

Utilidad di inutilidad

Hui-Tzu di cu Chuan-Tzu: «Bo enseñánsanan no tin ningún valor práctico». Chuan Tzu a rospondé: «Sólo esnán qu conocé e balor di lo inútil por papia di loque ta útil. E tera qu nos ta cana ariba tá inmenso, pero e inmensidad ey no tin ningún balor práctico: lo único qu nos mester pa cana ta e espacio qu nos plant’i pía ta cubri. Laga nos suponé qu un hende ta bora e suela qu nos ta trapa, te coba un enorme abismo qu ta llega te cu Fuente Hel[1]: ¿Lo tábatin utilidad en dos pida suela qu nos píanan ta apoyá ariba?». Hui-Tzu a contestá: «En efecto, nan lo tábata inútil». E maestro a concluí: «Pues, evidente tá utilidad di inutilidad».

Chuan-Tzu


© 2007 Papiamentu Bibu



[1] Mundu di mórtonan.

9/17/2007

Maestro...

Maestro, calmu
t’e óranan
qu nos ta pèrdè,
si na ora di pèrdè nan,
mané den un vas,
nos ta pone flor.

No tin tristesa
ni legría
den nos bida.
Asina nos sa,
sabinan imprudente,
no bibé,

sino pasa p’e,
tranquilo, calmu,
tiniendo mucha
como nos maéstronan,
y wówonan llen
di naturalesa…

Band’i riu,
band’i caminda,
según e zíquinza,
semper e mesún
leve descanso
di tá bibando.

Tempu ta pasa,
e n’ ta bisa nos nada.
Nos ta bira bieu.
Nos sa, casi
malicioso,
sinti nos bai.

N’ ta bale la pena
haci un gesto.
E n’ ta resistí
e dios atrós
qu semper ta habracá
su mes yunan.

Laga nos cue flor.
Laga nos levemente
muha man
den riunan calmu,
pa nos siña
calmu tambe.

Girasol sémper bai
mirando sólo,
fo’i bida nos ta bai
tranquil, teniendo
ni e remordementu
di a biba.

Fernando Pessoa

for di: Odes de Publicação Póstuma (1935 - 1994)


© 2007 Papiamentu Bibu

9/16/2007

Den mi Bida...

Mi bida, ami semper bai perturbá
Pa tempestadnan, semper vulnerábel.
Como na bida y dicha mi n’ por mara
Qu lo hibami te día morto mi ta cai,
Ta surgi tin be di ripiente algún lugá
Di un silencio asina asina intacto,
Qu ta parce qu den un soño m’a cai
Na un profundidad caminda subcoriente
N’ ta pasa mas a través di awa quetu y eterno.

J.J. Slauerhoff


© 2007 Papiamentu Bibu


9/14/2007

Pa e Princesa Inalcansábel

Nunca mas huntu nos lo tá:
Curpa mundu a primi entre nos.
Tin be huntu na bentana pará,
Otro strella den otro tempu nos a mira.

Bo país asina leu di mi tá alehá:
Di lus te’e mas lehano scuridad — qu ami
Cu ala di deseo bulando sin sosiegu,
Cu mi lamento di morto abo lo m’a cumindá.

Ma si tá bèrdad qu sóñonan intenso
Ta hiba e deseo mas fuerte te ne strella
Mas alehá, lo mi bin, si lo mi bin
Lo mi bin cerca bo , tur anochi.

J.J. Slauerhoff


© 2007 Papiamentu Bibu

Calafriu

Semper bai bida ta deseá morto.
¿Bo ta stima? ¿Bo sa di unda nos
Ta’ha bin y unda nos ta bai?
¿Nò? ¿ Qui motibu queda tin antó?

Felicidad mi n’ ta trecebu, Jis
Lubidá m’a bin lubidá den bo scochi,
Cansá di biaha bai morto
Qu ta bin cerca si mi n’ acercá.

Candela ta krem bo’i casca delegá,
Tur pèrtá friu di universo ta dal cera
Rondó di mundu, den tur valle ta penetrá.
¿Ta con antó na bo pechu mi por sosegá?

J.J. Slauerhoff


© 2007 Papiamentu Bibu

Deréchonan di Puéblonan Indígeno

Ayera, 13-09-2007, Asamblea General di Nashonan Uní a aprobá E Declarashón di Deréchonan di Puéblonan Indígeno.

Contra e declarashón aquí a vota Merca, Canada, Nueva Zelandia y Australia. Nada straño pa especialmente Merca, qu algún aña pasá, bou di e actual presidente, a ninga di ratificá e Tratado di Kyoto, loque mester tábata un principio pa llega na un mihó maneho di nos medio ambiente y, consecuentemente, futuro di nos yunan.

Gobièrnu di Merca, e defensor mundial di democracia y deréchonan humano, no quièr reconocé e deréchonan di nan mes poblashón indígeno.

Ma bon, aqui ta sigui antó e declarashón di prensa di Nashonan Uní, na spañó:


Asamblea General aprueba Declaración de Derechos de Pueblos Indígenas


13 de septiembre, 2007 La Asamblea General de la ONU aprobó hoy la Declaración de Derechos de los Pueblos Indígenas, un instrumento internacional cuyas negociaciones tomaron dos décadas y que protegerá a los más de 370 millones de personas pertenecientes a esas comunidades en todo el mundo.

El texto fue adoptado con 143 votos a favor, 4 en contra –Canadá, Estados Unidos, Nueva Zelanda y Australia – y 11 abstenciones.

La Declaración consta de 46 artículos y establece parámetros mínimos de respeto a los derechos de los pueblos indígenas, que incluyen propiedad de la tierra, acceso a los recursos naturales de los territorios donde se asientan, respeto y preservación de sus tradiciones y autodeterminación.

El documento también reconoce derechos individuales, y colectivos relativos a la educación, la salud y el empleo.

Uno de los puntos más importantes del texto es el referente al apego de los indígenas a la tierra. Varios artículos mencionan su derecho a poseerlas, utilizarlas y desarrollarlas. En este sentido, dispone que los Estados aseguren el reconocimiento y la protección jurídica de esas tierras, territorios y recursos y que no procedan a ningún traslado "sin el consentimiento libre, previo e informado de los pueblos indígenas interesados, ni sin un acuerdo previo sobre una indemnización justa y equitativa".

El texto también hace hincapié en la importancia de la educación bilingüe y alude a la implementación de medidas especiales para asegurar el mejoramiento continuo de las condiciones económicas y sociales de los ancianos, mujeres y menores, en particular.

La Declaración no es jurídicamente vinculante, pero representa un instrumento dinámico en las normas internacionales, que ayudaría a proteger a los indígenas contra la discriminación y marginación.

El Secretario General de la ONU, Ban Ki-moon, acogió con beneplácito la adopción de la Declaración, a la que se refirió como un triunfo para todas las comunidades indígenas del mundo.

En un comunicado, afirmó que se trata de un momento histórico en el que los Estados Miembros de la ONU y los pueblos indígenas se han reconciliado con sus dolorosas historias y han demostrado su disposición de avanzar juntos por el camino de los derechos humanos, la justicia y el desarrollo para todos.

El titular de Naciones Unidas urgió a los gobiernos y la sociedad civil a integrar de inmediato a sus agendas de derechos humanos y desarrollo los asuntos relacionados con las garantías de los indígenas.

Asimismo, los instó a elaborar políticas y programas a todos los niveles para garantizar que la Declaración se convierta en una realidad.

9/10/2007

Lamán

Lamán, único bida qu tá largu’i curpa
di comienso te final
—Mientras tur sobrá, jis un ratu exitá,
Mansu y indefenso ta disparcé—
Den ólanan eterno
Ta duna e gran y suave seguridad
Qu, ora tur a muri, bira steif,
Cu gracia semper ta queda.

Y ora ami purá purá
persiguí y acercá
pa morto qu ta yag,
Mi ta scucha consuelo
den ólanan di lamán,
Manera e grítunan mesclá
Di tur su náufragonan, tur su méuchinan,
emergiendo a través di síglonan,
Qu ta oprimimi y cunsumimi.

Otro forma e n’ tin
Qu e péchunan di su ólanan,
Y e n’ tin otro palabra
Qu plenitud di su gran ólanan y torméntanan.
Ma cada bida temblando ta sinti,
aunque delicado y bunita den lus e ta parecé,
e tambaleante brevedad
di su encanto
Pa e enorme monotonía di lo grandi,
Y e inmortal dulzura di lo mortal.

J.J. Slauerhoff


© 2007 Papiamentu Bibu

9/09/2007

Cacique Guaicaipuro Cuatemoc

Discurso del cacique mexicano Guaicaipuro Cuatemoc ante la reunión de Jefes de Estado de la Comunidad Europea, el 8 de febrero de 2002.

Aquí pues yo, Guaicaipuro Cuatemoc, he venido a encontrar a los que celebran el encuentro.

Aquí pues yo, descendiente de los que poblaron la América hace cuarenta mil años, he venido a encontrar a los que la encontraron hace sólo quinientos años.

Aquí pues, nos encontramos todos. Sabemos lo que somos, y es bastante. Nunca tendremos otra cosa.

El hermano aduanero europeo me pide papel escrito con visa para poder descubrir a los que me descubrieron.

El hermano usurero europeo me pide pago de una deuda contraída por Judas, a quien nunca autoricé a venderme.

El hermano leguleyo europeo me explica que toda deuda se paga con intereses aunque sea vendiendo seres humanos y países enteros sin pedirles consentimiento.

Yo los voy descubriendo.

También yo puedo reclamar pagos y también puedo reclamar intereses. Consta en el Archivo de Indias, papel sobre papel, recibo sobre recibo y firma sobre firma, que solamente entre el año 1503 y 1660 llegaron a San Lucas de Barrameda 185 mil kilos de oro y 16 millones de kilos de plata provenientes de América.

¿Saqueo? ¡No lo creyera yo! Porque sería pensar que los hermanos cristianos faltaron a su Séptimo Mandamiento.

¿Expoliación? ¡Guárdeme Tanatzin de figurarme que los europeos, como Caín, matan y niegan la sangre de su hermano!

¿Genocidio? Eso sería dar crédito a los calumniadores, como Bartolomé de las Casas, que califican al encuentro como de destrucción de las Indias, o a ultrosos como Arturo Uslar Pietri, que afirma que el arranque del capitalismo y la actual civilización europea se deben a la inundación de metales preciosos!

¡No! Esos 185 mil kilos de oro y 16 millones de kilos de plata deben ser considerados como el primero de muchos otros préstamos amigables de América, destinados al desarrollo de Europa. Lo contrario sería presumir la existencia de crímenes de guerra, lo que daría derecho no sólo a exigir la devolución inmediata, sino la indemnización por daños y perjuicios.

Yo, Guaicaiputo Cuatemoc, prefiero pensar en la menos ofensiva de estas hipótesis. Tan fabulosa exportación de capitales no fueron más que el inicio de un plan "MarshallTesuma" para garantizar la reconstrucción de la bárbara Europa, arruinada por sus deplorables guerras contra los cultos musulmanes, creadores del álgebra, la poligamia, el baño cotidiano y otros logros superiores de la civilización.

Por eso, al celebrar el Quinto Centenario del Empréstito, podremos preguntarnos:

¿Han hecho los hermanos europeos un uso racional, responsable o por lo menos productivo de los fondos tan generosamente adelantados por el Fondo Indoamericano Internacional?

Deploramos decir que no.

En lo estratégico, lo dilapidaron en las batallas de Lepanto, en armadas invencibles, en terceros reichs y otras formas de exterminio mutuo, sin otro destino que terminar ocupados por las tropas gringas de la OTAN, como en Panamá, pero sin canal.

En lo financiero, han sido incapaces, después de una moratoria de 500 años, tanto de cancelar el capital y sus intereses, cuanto de independizarse de las rentas líquidas, las materias primas y la energía barata que les exporta y provee todo el Tercer Mundo.

Este deplorable cuadro corrobora la afirmación de Milton Friedman según la cual una economía subsidiada jamás puede funcionar y nos obliga a reclamarles, para su propio bien, el pago del capital y los intereses que, tan generosamente, hemos demorado todos estos siglos en cobrar. Al decir esto, aclaramos que no nos rebajaremos a cobrarles a nuestros hermanos europeos las viles y sanguinarias tasas del 20 y hasta el 30 por ciento de interés, que los hermanos europeos le cobran a los pueblos del Tercer Mundo. Nos limitaremos a exigir la devolución de los metales preciosos adelantados, más el módico interés fijo del 10 por ciento, acumulado sólo durante los últimos 300 años, con 200 años de gracia. Sobre esta base, y aplicando la fórmula europea del interés compuesto, informamos a los descubridores que nos deben, como primer pago de su deuda, una masa de 185 mil kilos de oro y 16 millones de plata, ambas cifras elevadas a la potencia de 300.

Es decir, un número para cuya expresión total, serían necesarias más de 300 cifras, y que supera ampliamente el peso total del planeta Tierra. Muy pesadas son esas moles de oro y plata.

¿Cuánto pesarían, calculadas en sangre?

Aducir que Europa, en medio milenio, no ha podido generar riquezas suficientes para cancelar ese módico interés, sería tanto como admitir su absoluto fracaso financiero y/o la demencial irracionalidad de los supuestos del capitalismo. Tales cuestiones metafísicas, desde luego, no nos inquietan a los indoamericanos.

Pero sí exigimos la firma de una Carta de Intención que discipline a los pueblos deudores del Viejo Continente, y que los obligue a cumplir su compromiso mediante una pronta privatización o reconversión de Europa, que les permita entregárnosla entera, como primer pago de la deuda histórica...

FIN