Un revista-laboratorio dedicá na poesía, proza, ciencia, arte, música, historia, política na papiamentu
El amor, madre, a la patria
No es el amor ridículo a la tierra
Ni a la hierba que pisan nuestras plantas.
Es el odio invencible a quien la oprime.
Es el rencor eterno a quien la ataca.

Jose Martí

10/21/2007

Haiku den Lus di Animal (reseña)

Recientemente na ocashón di Elis Juliana su celebrashón di 80 aña di bida, a sali publicá un colecshón nobo di haiku. E colecshón aquí tá un edishón di Galería Alma Blou. E buqui ta trece huntu 50 haiku di Elis Juliana te aínda ineditá den combinashón cu pinceládanan di José María Capricorne. E edishón aquí tábata posíbel cu patrosinahe di Banco Central, Banco Maduro y Fondo pa Cultura Prins Bernhard.

Na 2005, según Lusette Verboom Fairbairn di Galería Alma Blou mes ta scirbi den su Gradicimentu, Elis Juliana a regal’é e colecshón aquí y a la bes a autoris’é publicá su bunita regalo. Pues, en verdad un bunita regalo qu, danqui n’e, awor a mira lus di día.

Tá un buqui realmente bon acabá di papel qu tin aspecto di pèrcamènt, loque ta dun’é un carácter di exclusividad.

Cada página cu haiku ta consistí di cuater poema, dos na papiamentu y dos na hulandés. Na promé instancia nós a quere qu ta trata di traducshón di e poémanan papiamentu. Pero escrutinando e buqui mihó, nós e bin comprondé qu tambe e háikunan hulandés tá original di Elis Juliana.


Técnica di haiku

Promé tá necesario bisa algu mas di haiku; en todo caso mas qu loque Broek ta bisa den su epílogo.

Den tradishón haponés, ora ta papia di haiku, ta papia di su maestro Matsuo Basho (1644 – 1694). Pero Haiku conocé un tradishón y precursornan qu probablemente ta data for di siglo X. E siglo ey conocé un ehercicio poético llamá haikai. Haikai tábatin como meta lo cómico y lo divertido. Na mes momentu haikai tábata un forma popular qu tábata contrastá cu fórmanan di arte mas refiná. Cu tempu haikai a cuminsá asocié cu un estilo mas tradishonal llamá Renga. For di renga a surgi un variashón llamá haikai-no-renga, qu tábata consistí di haikai ligá na otro, componé pa diferente poeta y qu tábatin como meta contestá otro. E patronchi silábico tábata 5-7-5 / 7-7 / 5-7-5 y asina e arte aquí tábata sigui. Pues e promé haikai tábata consistí di tres verso cu respectivamente 5,7 y 5 sílaba y esún qu tábata contestá den un patronchi 7-7 pa después bolbe haña respòns den forma di 5-7-5. E promé poema den haikai-no-renga tábata llama hokku (poema inicial). E poema tábata requerí uzo di un kigo. Kigo tábata situá e poema den un determinado temporada di aña. Su constesta (7-7) tábata llama tsukeku. Matsuo Basho a cue hokku saqu’é for di haikai-no-rengu y independis’é. Basho mes tábata llama e arte aquí hokku o ku. Después a llamé haikai-no-ku qu a duna origen na e abreviashón haiku.

Pues haiku tá esencialmente un poema di tres verso den un bachi di 5-7-5 sílaba qu un palabra llamá kigo qu ta situ’é específicamente den un di e temporádanan di aña (primavera / verano / otoño / invierno). Tambe mester nota qu no tur scol haikuista ta sigui e patronchi 5-7-5, basta e poema no exedé 17 sílaba, ni e mester incluí un kigo.

Después, den trancurso di tempu, a varia mashá cu e estilo caminda en esencia a crea dos coriente: e coriente qu ta uza haiku libremente sin kigo y e coriente qu ta uza haiku den forma tradishonal cu patronchi estricto di 5-7-5 y un kigo.

Pues, awendía uzo di kigo tá arbitrario, especialmente, y p.e. den caso di Elis Juliana, no por papia di temporada di aña. Tampoco e patronchi 5-7-5 tá regla estricto. Finalmente méster nota aqui qu Basho no sémper tábata uza un kigo den su háikunan. Aqui ta sigui algún ehemplo (sacá for di Sendas de Oku traducí pa Octavio Paz y Eikichi Hayashiya, Fondo de Cultura Económica, México D.F. (2005)):

Otros ahora
en mi choza — mañana:
casa de muñecas.

Se va la primavera,
quejas de pájaros, lágrimas
en los ojos de los peces.

Mirar, admirar
hojas verdes, hojas nacientes
entre la luz solar.


Haiku den Lus di Animal

¿Con nós por compará Elis Juliana su Haiku den lus di Animal ‘den lus’ di haiku como arte poético haponés?

Na promé lugá cada haiku ta sigui estrictamente e patronchi silábico tradishonal di 5-7-5, sin excepshón.

Teniendo na cuenta e anterior ehémplonan di Basho, e idea principal di haiku tá evidente. Haiku tá un arte poético qu den den tres strofa qu ta suma 17 sílaba, ta condensá, cristalisá un observashón, un emoshón, tin be filosófico, tin be humorístico den forma di un pòrtrèt instantáneo (es decir, di un instante, un momentu). E tá visualisashón verbal di un momentu, un imagen, un pòrtrèt. Mira p.e. di Juliana:

Dos barbulètè
bela yen tras di otro
krusando lamá.

Cu esaqui e ta ‘resucitá’ un imagen den nós qu frecuentemente nós a llega di ‘mira’ sin realmente duna nós mes explícitamente cuenta di je y qu e como poeta a capta den sensibilidad di su palabra.

Y asina tin mas ehemplo manera e siguiéntenan:

De kolibri rust
even op een droge tak.
Een tussenlanding.





Ka
ku ta saka
su kuchú di deseo
pa yama su frei.






Aqui ta sigui unu qu aínda nós ta mira prácticamente tur día:

Un barikahel
a bin traha su nèshi
den mi shanguilié.

Algún di e háikunan tin un carácter humorístico manera:

Tròsh’i muskita
deliberando riba
preis di kakabú.

Vruminga loko
no tin tempu pa pika.
Muchu okupá.

Raton djanochi
ta warda solo baha
pa subi warda.

Algún ta haña un carácter ‘proverbial’ manera:

Bichi ta siegu
ma e sa unda koba
saka probecho.

Den polítika
djaka tambe ta siña
harma ratufal.

O meditativo ya den otoño di su bida:

Ik kon hard rennen.
Nu razen zelfs de slakken
mij ijlings voorbij.

Dos haiku qu realmente nós a considerá qu ta crea un imagen bunita tá:

Haltu den nubia
un makuaku ta bòrda

saya di shelu.

y su ‘casi’ variante na hulandés:

Een fregatvogel
weeft hoog boven de wolken
een kleed voor de zon.

Tambe tin haiku mas ‘original’ di structura den cua e di tres strofa tá ‘síntesis’ di e dosnan anterior:

Vruminga loko
no tin tempu pa pika.
Muchu okupá.

Piská tropikal
ku su mes funeraria.
Kaha di Morto.

Un warawara
wardando karni putrí.
Amistat fingí.

Twee mieren kijken
naar een krekel in doodstrijd.
Nog even geduld.

Mea kologá
na un taki delegá.
Trupial kachó.

Algún haiku na papiamentu y hulandes parce otro, ta acercá otro, o ta crea imagen tras di otro, manera p.e. e dosnan anterior qu ta referí na macuacu. No tá obvio si Elis Juliana a traducí di un idioma pa otro o si cada haiku tá ‘autónomo’.


Capricorne

E pinceládanan di Jose Maria Capricorne tá realmente un deleite pa bista. Manera cu tur arte, algún ta llama mas atenshón cu otro, qu no tá nada otro qu subhetividad di preferencia.

Di tur, esún qu mas a llama nos atenshón tá e gai qu tin un pincelada riba cabés representando solo y probablemente invocando e imagen di un gai qu ta canta ora día abri.


Conclushón

Como colecshonista, ma solamente como colecshonista, m’a sinti falta di e detalle menor di a numerá cada ehemplar. Tal bes un detalle pa un posíbel di dos edishón.

Den e proceso di scirbimentu, un poeta no ta tene cuenta cu mundu. Esey tá secundario, pa no bisa ‘sin importancia’. E ‘sin importancia’ ey tá contradictorio na un eventual deseo di publicá y exponé su arte na público. Una bes e parto a tuma lugá y vrumún a laga e yu bai, no tin còntròl mas riba su ‘bida’.

Elis Juliana a duna lus na Haiku den Lus di Animal y exigí di nós mas atenshón, mas sensibilidad, un sensibilidad qu e como poeta sí tin y quièr compartí cu nós.

E combinashón di haiku di Elis Juliana y pincelada di Jose Maria Capricorne hincá den un bachi elegante tá realmente un hoya den calque colecshón.


© 2007 Papiamentu Bibu

No hay comentarios: